موضوع تحقق :
نقش و اهمیت روشنفکران دینی در توسعه فرهنگی (قسمت دوم)
تهیه کنندگان : زهره ابوئی – سپیده اسکندری – سمیرا بهرامی
سایت تاریخ ایرانی « ماهنامه کیان  »
روشنفکری دیتی و جمهوری سوم         ماشاءاله شمس الواعظین  خرداد و تیر 1376
 
در مجموع می‌توان جمهوری دوم را با شاخص‌ها و ویژگی‌های زیر ترسیم کرد:   
ـ تولد مفاهیم تازه در قانون اساسی در جهت متراکم کردن قدرت سیاسی
ـ رواج فرهنگ جنگ در دوران صلح و بازسازی و بهره‌گیری از آن برای برخورد با مخالفان   
ـ غلب? قشریگری بر گفتمان سیاسی و فرهنگی کشور و خلق محمل‌هایی نظیر تهاجم فرهنگی غرب برای به حاشیه بردن نیروهای منتقد
ـ برخورد شدید با جریان روشنفکری به طور اعم و روشنفکری دینی به طور اخص
ـ پافشاری روی تثبیت قدرت قشر خاص به عنوان پایگاه اصلی نظام و ظهور و توسع? نهادهای قدرتمند خارج از دولت
ـ ناامنی و سلب آزادی‌های مدنی از طریق ایجاد رعب، رواج تهمت و افترا در جامعه و فعال شدن گروه‌های فشار غیرقانونی
ـ تفکیک مدیریت فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی و سیاسی میان دو حوز? قدرت
ـ عدم برقراری ارتباط میان نخبگان واقعی جامعه و سیاستمداران و کوشش در راه خلق و طرح نخبگان فرمایشی
ـ نشان دادن چهر? مخدوش از ملت ایران به جامع? جهانی از طریق پاره‌ای رفتارهای کنترل نشده و پرهزینه
ـ به حاشیه رانده شدن سه طبق? یاد شده در بالا و تکی? اصلی بر اقشار رانت‌خور

 با توجه به نکات فوق وقوع رویدادی نظیر انتخابات دوم خرداد و نتایج عبرت‌آموز آن برای بسیاری از مراکز قدرت و حتی برای دو طرف ماجرا قابل پیش‌بینی نبود. در واقع در این رویداد مهم جامع? محذوف واکنش و نارضایتی خود را در قبال روند جاری به گونه‌ای متراکم و البته نجیبانه و مسالمت‌جویانه ابراز کرد. بی‌هیچ مطالبه و مجامله باید اذعان کرد که از ماشین تبلیغاتی رسمی و ارگان‌های دینی گرفته تا مددجویی از عاشورا و توصیه‌های موکد شرعی، و از سمبل‌های فرمایشی سیاسی و فرهنگی گرفته تا هورا‌ها و سوت‌های میادین ورزشی، و از تلمیح و تصریح و تطمیع و تهدید گرفته تا زنهار و هشدار نسبت به تکرار رویدادهای مشروطه، همه و همه دست به دست هم دادند تا رخداد عظیم دوم خرداد به وقوع نپیوندد. در حالی که بسیاری از طرف‌ها از این نکته غفلت کرده و می‌کنند که دوم خرداد روز تجلی و بازتابند? واقعه‌ای بود که مدت‌ها و بلکه سال‌ها در مافی‌الضمیر مردم جریان داشت. در این رخداد عظیم جامع? محذوف و همه کسانی که به دلایل گوناگون و در مراحل پیشین از صف حامیان نظام خارج شده بودند، مجددا گردهم آمدند تا مشارکت خود را تضمین کرده و راه اصلاح امور را در چارچوب همین نظام و البته با انتخاب قطعی و چانه‌ناپذیر فکور‌ترین، عقلانی‌ترین و مسوولیت‌شناسترین حلق? آن جست‌وجو کنند. درست از همین روست که درصدد رای برند? این انتخابات از سرخس تا آبادان و از دور افتاده‌ترین نقط? روستایی کشور تا شمال تهران نزدیک به هم بوده است.   
در اینجا قصد نداریم اشخاص یا محافل ویژه‌ای را به خاطر رویکرد و عملکردشان در جمهوری دوم مورد عتاب و سرزنش قرار دهیم، چرا که پیام و نوع واکنش مردم در پایان عمر این مرحله به انداز? کافی عبرت‌آموز و شوک‌آور بوده است، بلکه قصد داریم بدفرجامی گفتمان‌ها و رویکردهایی را یادآور شویم که در مراحل پیشین از بالا و به دور از نظر و مشارکت مردم و معطوف به مقتضیات تحکیم‌کنند? حوز? قدرت و بی‌توجه به هشدار مشفقان و درد آشنایان و روشنفکران دینی وضع شده است. و اینک مشفقانه هشدار می‌دهیم که اگر به رای مردم از منظر کارکرد کمی نگریسته شود و جزئیات و حیثیات پیام‌های انتخابات اخیر به درستی باز‌شناسی نشود و اگر به ضرورت طراحی‌های نوین بر مبنای مقتضیات کنونی جامع? ایران و متناسب و بلکه فرا‌تر از حجم توقعات و انتظارات آحاد مردم تن داده نشود و اگر نقش? سیاسی و فرهنگی جامعه بر مبنای واقعیات عینی و تحولات جدید اصلاح نشود و اگر به جاده‌های یکطرف? گفتمان‌های مشمئزکنند? رایج پایان داده نشود و اگر به کثرت‌گرایی به منزل? عامل ظهور خلاقیت و ابداع دامن زده نشود و اگر به پیدایش احزاب و مطبوعات آزاد و نهادهای مدنی به منزل? شبکه‌های تقسیم کنند? قدرت در میان لایه‌های گوناگون پیکر? جامعه و سدکنند? انحصار آن در سطوح فوقانی حاکمیت مجال داده نشود و... نظام جمهوری اسلامی و منظومه دین یکجا در معرض آسیب‌هایی قرار می‌گیرد که اعراض مردم از آنها خوشبینانه‌ترین فرجام خواهد بود.   
از این رو و از دیدگاه‌ ما امروزه کسانی مشفق و دلسوز اسلام و جمهوری اسلامی شناخته می‌شوند که بدبینانه‌ترین احتمالات را در پیشروی مسوولان نظام ترسیم کنند، زیرا گوش‌های ملی‌مان! امروزه به وسیل? مجاری عظیم تبلیغات خوشبین‌کننده سرشار شده و جایی برای شنیدن آژیرهای خطر ندارد. این بدان معنا نیست که باید همواره آیه‌های یأس خوانده شود، بلکه بدین معناست که مجاری تبلیغاتی جامعه و دلسوزان و مشفقان، نقش علایم میان جاده‌ای را ایفا می‌کنند تا ماشین نظام از پیچ‌ها و شیب‌های تند و خطر سقوط در دره‌ها آگاه شود.   
ما در آستان? ورود به مرحل? جمهوری سوم قرار گرفته‌ایم. جامع? محذوف اینک مجددا آماده ورود به عرصه‌های مشارکت اجتماعی است. اجزای گوناگون این جامعه در رخداد بزرگ دوم خرداد روی «نخواستن‌ها» اتفاق‌نظر داشت، اما «خواستن‌ها»یش متنوع، گوناگون و بعضا متضاد است. از این رو عرصه‌های اجتماعی باید برای هر چه شفاف‌تر کردن این خواسته‌ها گشوده شود تا از میان تضارب و تنافس آنها خواسته‌های فوری‌تر، عقلانی‌تر و فراگیر‌تر به منص? ظهور برسد. 
البته از این نکته نباید غفلت کرد که برای تحقق تحولات متناسب با حجم خواسته‌ها راه درازی باید طی شود که ایجاد موازن? عقلانی میان سطح توقعات و انتظارات مردم و توانایی برند? انتخابات دوم خرداد برای وارد کردن اصلاحات تدریجی در لایه‌های فوقانی نظام نخستین گام است. در این میان نقش روشنگران? روشنفکران به ویژه روشنفکران دینی به مثابه توانمند‌ترین و کارآمد‌ترین نیروی مشفق این جامعه و این نظام مجددا احیا می‌شود. این نقش تا آنجا که به رسالت اجتماعی روشنفکران لطمه وارد نمی‌کند، نباید در شکل پیوستن به صفوف طالبان قدرت تجلی پیدا کند، چرا که رسالت روشنگری و آگاهی‌بخشی روشنفکران به ویژه روشنفکران دینی بسی‌ ماندگار‌تر و اثر بخش‌تر است. از این رو روشنفکرانی که در جمهوری دوم به توفیق اجباری تسلیح تئوریک و کار سازند? آگاه‌بخشی خود در دوایر محدود نایل آمده بودند، امروزه با کوله‌باری از تجربه و عبرت به عرصه‌های فراختری دعوت می‌شوند تا نقش روشنگری و بیدارگری خود را در مقیاس ملی دنبال کنند، زیرا اصلاح ‌زیرساخت مسائل اجتماعی ایران به بیش از یک ربع قرن کار مداوم، مسوولانه و فکوران? فرهنگی نیاز دارد تا شاید در پایان این مرحل? زمانی چشم‌اندازهای امیدبخش به روی نسل‌های آینده گشوده شود. ما بر این باوریم که جریان روشنفکری دینی، توانمند‌ترین و مستعد‌ترین و کارآمد‌ترین نیروی عهده‌داری و به فرجام‌رسانی این رسالت تاریخی به شمار می‌رود.

نکته آخر اینکه مسوولان بلندپای? نظام باید از پیام‌های رخداد عظیم دوم خرداد عربت‌های انبوهی بگیرند و از پذیرش خطا‌ها و انحراف‌های پیشین و از هم‌نشینی و همفکری با پیام‌های مسالمت‌آمیز اخیر برای یافتن راه‌های کم هزینه‌تر و ثمربخش‌تر اصلاحات ضروری و از قبول قواعد جدید رقابت‌های سالم سیاسی و از پایبندی به لوازم و فراز و نشیب‌های آن و از تقسیم عادلان? قدرت میان لایه‌های پایین، میانی و فوقانی جامعه و از بی‌طرف شدن در مناقشات محافل فکری و فرهنگی جامعه و در یک کلام از فهم عوامل اصلی تضمین‌کنند? دوام و بالندگی و پویایی نظام در دنیای پر وسوسه و پر تنش کنونی استنکاف نورزند و نهراسند، چرا که رویداد دوم خرداد این نکته را نیز اثبات کرد که نظام جمهوری اسلامی از توانایی هضم اعتراضات مسالمت‌آمیز افکار عمومی و از ظرفیت جابه‌جایی و انتقال و تداول قدرت برخوردار است. و این به نوبه خود راه سالم‌سازی و پالایش حوز? قدرت را برای نیل به افق‌های روشن آینده به شرط پذیرش لوازم آن هموار خواهد کرد. در غیر این صورت هیچ چیز جز بازخوانی این آیه شریفه قرآن مجید (محمد، 38) باقی نمی‌ماند که اتفاقا خطاب به پیامبر گرامی اسلام (ص) و مومنان نازل شده است: وان تتولّوا یستبدل قوماً غیرکم ثم لایکونوا امثالکم.

http://tarikhirani.ir/fa/news/10/bodyView/1400/0/%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%86%D9%81%DA%A9%D8%B1%DB%8C.%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C.%D9%88.%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C.%D8%B3%D9%88%D9%85.html