ص 149 الی 159  

 نجمه خلجی

اثرات جانبی صنایع دستی :

معمولا " هریک از فعالیت های اقتصادی علاوه برآثار و نتایجی که بطور مستقیم به دست مسدهند داری یک سلسله اثرات تبعی و جانبی نیز هستند. آثار مورد اشاره به علت اختلاطی که با سایر فعالیت هاو بخش های اقتصادی پیدا میکنند معمولا" مرئی نیستند. به طور مثال اگر قالیبافی را در نظر بگیریم گسترش آن نه تنها باعث ایجاد اشتغال و درآمد برای بافندگان می شود ، بلکه برای پشم شویان ، ریسندگان ، رنگرزان ، چله کشی ها ، پرداخت کنندگان قالی و ... نیز کار و درآمد می نماید . افزایش مصرف پشم ناشی از قالیبافی اثر محسوس و مستقیمی بر دامپروری میگذاردو توسعه دامپروی ، افزایش گوشت ، لبنیات ، پوست و ... را به دنبال خواهد داشت و در نتیجه صنایع دباغی ، رنگرزی پوست ، پوستین دوزی و ... دچار تحول و رونق بیشتری می شود .

طبقه بندی صنایع دستی :  

این طبقه بندی به صورت های مختلف ازجمله بر اساس مواد اولیه مصرفی یا شیوه و روش ساخت آن میتواند صورت پذیرد.

طبقه بندی انجام شده توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران که به طور عمده بر مبنای روش و تکنیک ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است ، بشرح ذیل می باشد:

1-      بافته های داری : محصولاتی که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در زمان تولید می شود . مانند گلیم و قالی و ...

2-      دست بافی ( نساجی سنتی ) : فرآورده هایی که به کمک دستگاه های ساده و سنتی بافندگی تولید می شود . نظیر جاجیم دوزی ، ترمه ، شال و ...

3-      بافتنی: مصنوعاتی که به کمک میل ، قلاب و نظایر آن و با الیاف طبیعی تولید می شود . نظیر دستکش ، جوراب ، کلاه ، شال و ...

4-      روکاری ( رودوزی ) : مصنوعاتی که از دوختن نگاره های سنتی بر روی پارچه های بدون نقش و یا کشیدن قسمتی از نخ های تار و پود بوجود میآید . مانند ملیله دوزی و گلابتون دوزی و ...

5-      چاپ های سنتی : کلیه پارچه هایی که به وسیله قلم مو ، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی می شود و رنگ می پذیرد . مانند چاپ قلم کار ، چاپ کلافه ای و ...

6-      نمد مالی ، انواع مصنوعاتی که بر اثر درگیری و متراکم کردن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شود . مانند کلاه نمدی ، پالتوی نمدی و ...

7-      سفالگری و سرامیک سازی : محصولاتی که با استفاده از گل رس و گل حاصل از سنگ کوارتز و خاک کائولن به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و در کوره پخته می شود .

8-      شیشه گری : محصولاتی که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده در کوره نظیر سیلیس ، خرده شیشه و یا ترکیبی از این دو با استفاده از روش دمیدن توسط لوله و با بکارگیری ابزار دستی حاصل می شود .

9-      تولید فرآورده های پوست و چرم : محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوه سنتی تهیه می شود . نظیر کلاه پوستی ، پوستین و ...

10- ساخت محصولات فلزی و آلیاژها : فرآورده هایی که به شیوه سنتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات و انواع آلیاژها تولید می شود . مانند چاقو، قندشکن و ...

11- قلمزنی ، مشبک کاری ، حکاکی روی فلزات و آلیاژها : صنعتی که طی آن نگاره ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم ، چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیا ساخته شده از فلز یا آلیاژ شکل میگیرد.

12- سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ و معرق سنگ : مصنوعاتی که مواد اولیه اصلی آنرا انواع سنگ ها نظیر فیروزه ، مرمر ، یشم و ... تشکیل میدهد و با کمک ابزار تراشیده یا حکاکی می شوند.

13- خراطی چوب : شیوه ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله خراطی اشیا ساخته و پرداخته می شود .

14- ریزه کاری و نازک کاری چوب : روشی از ساخت فرآورده های چوبی که به کمک وسایل نجاری نظیر اره ، رنده ، سوهان و مغار قطعات کوچک چوبی آماده شده ، به صورت روکش بر روی بدنه چوب چسبانده شده و تحت فشار شکل گرفته است .

15- منبت کاری ، کنده کاری و مشبک کاری چوب : شیوه ای از تولید محصولات چوبی است که با استفاده از قلم ، چکش ، مغار و سایر ابزار نجاری بر روی چوب مرغوب شکل می پذیرد.

16- حصیر بافی : بافت رشته های حاصله از الیاف سلولزی به کمک دست و ابزار ساده دستی است .

17- خاتم سازی : روشی از تولید فرآورده های چوبی ، با استفاده از روکش حاصل از به هم چسباندن قطعات کوچک فلزات ، استخوان و انواع چوب در اشکال و طرحهای سنتی .

18- معرق کاری : ترسیم نگاره ها و نقش های سنتی بر روی زمینه چوبی یا سرامیک به وسیله قطعات آماده شده چوبی ، سرامیک ، فلزی ، صدفی و سنگی را معرق کاری میگویند.

19- کاشی گری : طی آن انواع کاشی ها با استفاده از نگاره ها و نقش های سنتی برای استفاده از ابنیه های مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گل رس ، پختن در کوره ، لعاب زنی ، نقاشی و پخت مجدد در کوره ساخته و پرداخته می شود .

20- ملیله کاری : ساخت اشیا مختلف نظیر سرویس چایخوری ، تنگ و همچنین برخی از زینت آلات .

21- مینا کاری : ساخت بدنه فلزی ، لعاب کاری ، پخت ، نقاشی و پخت مجدد اشیا در کوره .

22- ساخت اشیا مستظرفه و هنری : ساخت اشیا و وسائل شریفه ای که هنر بیش از فن دخالت دارد . مانند نگارگری ، نقاشی روی صدف و چرم و ...

23- ساخت زینت آلات : ساخت و تولید انواع زینت آلات .

24- ساخت سایر فرآورده های دستی : نظیر فیروزه نشانی ( فیروزه کوبی ) ، طلا کوبی روی فولاد ، انواع عروسک های محلی ، تخت کشی گیوه (آجیده و لته ای ) و ماسم ، کایت و چترهای تزئینی است .

صنایع دستی و تحولات فن آوری :

   هرچند که ثبات تکنیک و اتکا فوق العاده به نیروی بدنی صنعتگران ، از مهمترین خصوصیات صنایع دستی و روستایی است ، با این حال ابزارها و روش هاژی تولید در مدت طولانی ثابت نبوده و تا حدود زیادی از تحولات فنی و صنعتی پیروی میکند . البته تحول و دگرگونی در ابزارها و شیوه های تولید ، بسیاری از محصولات را به تدریج از محدوده صنایع دستی خارج کرده به نحوی که امروزه ادامه تولید و مصرف آن ها فقط به شکل فرآورده های صنعتی امکان پذیر است ولی در عین حال نمی توان منکر این واقعیت شد که استفاده از ابزار جدید و مواد مرغوب به عنوان دستاورد پیشرفت های صنعتی ، کمک شایانی به شکوفایی رشته های موجود صنایع دستی نکرده و حتی به دوام و بقا آن نیز یاری رسانده است .

-           فوائد استفاده از فن آوری ( ابزار ها و وسایل ماشینی ) در رشته های صنعتی :

1-     از بین بردن بیگاری ، فعالیت های سخت بدنی و کارهای غیر متخصص

2-     افزایش میزان تولید

3-     تقلیل برخی از هزینه های تولید و در نهایت کاهش قیمت تمام شده محصول تولیدی

4-     ایجاد استانداردهای لازم

صنایع دستی و کاربرد مواد کمکی مصنوعی :

 موضوع مهم قابل بحث کاربرد مواد او.لیه و یا مواد کمکی مصنوعی و جدید برای ساخت و تولید محصولات صنایع دستی است که دو نظریه در این مورد وجود دارد :

1-      عده ای معتقدند که مواد اولیه مصرفی در صنایع دستی باید به طور کلی از مواد اولیه طبیعی ( نباتی ، حیوانی و معدنی ) باشد و کاربرد مواد سنتتیک مغایر با ماهیت صنایع دستی است .

2-      برخی دیگر از کارشناسان بر این عقیده هستند که به علت محدودیت مواد اولیه طبیعی و افزایش شدید بهای آن در سالهای اخیر ، استفاده از مواد مذکور در هر شرایطی امکان پذیر نیست و مقید کردن صنعتگران دستی به کاربرد چنین موادی موچب بالا رفتن نامعقول قیمت تمام شده تولیدات و عدم امکان فروش و در نهایت توقف تولید خواهد شد.

بطور مثال : استفاده از ابریشم مصنوعی ( ویسکوز ) به جای ابریشم طبیعی ، یا استفاده از ماده ای به نام " ماگالیت " به جای استخوان شتر. می توان نتیجه گرفت بر خلاف تصور رایج ، تحولات صنعتی حاصل از دستیابی به فن آوری پیشرفته دارای آثار مثبتی بر روی صنایع دستی بوده است .

اهمیت اقتصادی ، اجتماعی – فرهنگی صنایع دستی و جایگاه آن در برنامه های توسعه :

صنایع دستی اثرات قابل ملاحظه ای در برطرف کردن و یا تخفیف و تعدیل مسائل اجتماعی و توسعه اقتصادی دارد. امروزه تلاش برای ازدیاد درآمد سرانه به صورت رقابتی پایان ناپذیر در آمده است . طبعا" هر گونه افزایش در میزان تولید و فروش فرآورده های دستی اثر مستقیمی در ازدیاد تولید ناخالص ملی و به تبع آن درآمد سرانه ملی دارد.

صنایع دستی تبلور عینی فرهنگ و از جمله مظاهر هنری آن ، از نوع هنر کاربردی و مردمی به حساب می آید و از آنجاکه هر فرآورده دستی بازگوکننده خصوصیات تاریخی – اجتماعی و فرهنگی کشور محل تولید خود است ، می تواند عامل مهمی در شناساندن فرهنگ و تمدن محسوب شود و هم آنکه موجبات جلب و جذب توریست و جهانگردان خارجی را فراهم کند.

تکیه بر اقتصاد غیر نفتی می تواند پشتوانه خوبی برای کشورمان به حساب آید ، علاوه بر اینکه در این رهگذر می توانیم از صنایع دستی به عنوان مظروفی برای انتقال فرهنگ ایرانی به جهانیان استفاده های لازم را ببریم و فرهنگ خود را با ظرافت های ارزنده ایرانی و اسلامی به جامعه جهانی صادر کنیم .

                                                                                                         پایان

سولات :

1-     طبقه بندی صنایع دستی را با ذکر مثال به اختصار بگویید . ( 5مورد )

2-     فوائد استفاده از فن آوری ( ابزار ها و وسایل ماشینی ) در رشته های صنایع دستی را برشمارید .

3-     کابرد مواد کمکی مصنوعی در صنایع دستی را بگویید .

4-     اهمیت اقتصادی ، اجتماعی – فرهنگی صنایع دستی و جایگاه آن در برنامه توسعه را بیان کنید .