نقش دو گانه مذهب در توسعه فرهنگی (قسمت پنجم)

تهیه کنندگان :   خانمها : مهناز رجب زاده – الهام توکلی – خورشید محمدی – رخشنده بابام خانی

دانلود PDF 

7-اسلام و اعتقاد به توسعه

از نظر اسلام با توجه به تعریفی که از توسعه ارائه شده می توان گفت اعتقاد به توسعه امری فطری است، چرا که در توسعه، دست یافتن به یک وضعیت مطلوب مدنظر بوده و دست یافتن به یک وضعیت مطلوب بیان دیگری از مفهوم تکامل انسان است . از نظر اسلام انسان به طور فطری کمال طلب است و این کمال خواهی در همه ابعاد مطرح می‌باشد . بدین جهت توسعه اقتصادی می تواند مقدمه این کمال باشد .

بنابراین یک فرد مسلمان به طور طبیعی باید به توسعه به معنای وضعیتی که در آن امکان تکامل انسان وجود دارد، معتقد باشد . از دیدگاه اسلام ، افراد از عنصر اختیار برخوردارند و این اولین نکته ای است که برای اعتقاد به توسعه و تحول و ایجاد دگرگونی های حساب شده توسط انسان، لازم و ضروری است .

اگر افراد معتقد به جبر بوده و برای خود انتخاب و اختیاری قائل نباشند، هرگز نمی توانند آفرینندگان بنای عظیم توسعه باشند. بنابراین چون اسلام، انسان را کمال طلب ومختار می داند و اعتقاد به توسعه از لوازم این دو محسوب می شود، در نتیجه خودبه خود اعتقاد به توسعه وکمال مورد تأیید اسلام نیز

می باشد‌. از مجموع مباحث گذشته به این نتیجه می رسیم که اسلام با عناصر هفت گانه فوق که به عنوان عناصر فرهنگ توسعه معرفی شده مخالفتی ندارد و بنابراین فرضیه مقاله مبنی بر اینکه اسلام هیچ تعارضی با عناصر فرهنگی موثر بر توسعه ندارد، رد نشد. به علاوه به طور قطع می توان اظهار داشت در اسلام عناصر فرهنگی دیگری وجود دارند که تقویت و احیای آنها می تواند در میان مسلمانان توسعه برانگیز باشد و از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-فرهنگ کار وتولید در اسلام

2-پیوستگی مادیت و معنویت

3-دعوت اسلام به آراستگی

4-مذمت فقر مالی

5-حرمت اسراف و تبذیر

6-مبارزه با خرافات

7-دعوت به تعقل

8-حجیت و ملاک بودن خرد بشری

9-تشویق به روشهای تجربی

10- رعایت نظم و برنامه ریزی

11- دعوت اسلام به جامعه آرمانی

12- اعتقاد به جامعه آرمانی

13- انعطاف فقه نسبت به شرایط مختلف

14- فراخوان اسلام به علوم و فنون و صنایع

15- اعتقاد مسلمانان به قدرت و عزت

16- موظف شدن مسلمانان به آباد کردن زمین

17- دعوت مسلمانان به داشتن روحیه اقتباس خلاق از دیگران

18- عناصر مساعد دیگری در فرهنگ اسلامی نظیر دفاع از حقوق و‌ آزادی‌ها، عدالت، برابری، صلح و همزیستی و حفظ محیط زیست . که همه توسعه برانگیزند. البته تقریباً همه این عناصر در عناصر هفتگانه ای که ذکر کردیم وجود دارد. بررسی دقیق هر یک از موضوعات سابق الذکر می تواند موضوع یک مقاله مستقل باشد که برای جلوگیری از اطاله کلام از توضیح مختصر آنها هم خودداری می‌کنیم .

در پایان یادآور می شود از مباحث گذشته این نتیجه به دست می آید، که اسلام نه فقط مخالف با عناصر فرهنگی موثر بر توسعه نیست بلکه در درون خود دارای عناصری است که احیای آنها می تواند توسعه برانگیز باشد . به عبارت دیگر اسلام به بهترین نحو و در عالی ترین شکل خود فرهنگ توسعه را داراست و این مسلمانان هستند که باید این فرهنگ را با تأسی از اسلام به صورت بالفعل درآورند . در آن صورت است که می توانند به همه جنبه های مثبت توسعه اقتصادی در غرب، نائل شده و نه تنها از همه

جنبه های منفی آن به دور باشند، بلکه جامعه ای داشته باشند که در همه ابعاد انسانی الگو و نمونه باشد که البته اقتضای این فرهنگ همین است . متأسفانه در شرایط حاضر کشورهای جهان سوم از دو نوع تعارض رنج می برد: یکی تعارض تاریخی که مربوط به اختلاف نژاد و قومیتهاست و دیگری که از اولی مهم تر می باشد تعارضی است که به علت به هم ریختن فرهنگی یک جامعه سنتی در هنگام ارتباط با جوامع توسعه یافته به وجود می اید و در این فرآیند است که جامعه به دو شبه جامعه تقسیم می شود و هر یک فرهنگ خاص خود را دارد: یکی فرهنگ سنتی و دیگری فرهنگ جامعه نو و اکثر عناصر آنها با هم سازگارند، بنابراین جامعه دچار تعارض فرهنگی می شود. جامعه ایرانی ما از گذشته دور دچار دوگانگی فرهنگی بوده‌( فرهنگ ایرانی و فرهنگ اسلامی ) و در زمان معاصر هم به علت تماس با دنیای صنعتی دچار دوگانگی بیشتر شده است ( حتی سه گانگی ) و این مسأله به تشتت اجتماعی منجر

می شود و به بحرانهای اجتماعی دامن می زند و ثبات و امنیتی را که برای توسعه لازم است با مشکل مواجه می سازد . برای توضیح بیشتر مراجعه شود به : موسایی، میثم، دین و فرهنگ توسعه،

همان ص 241-

 ciety (Princenton Achiving- -MC CLELLAND . David. The CO

ب : سایر منابع

1- القرآن الکریم :

2- آشوری، داریوش، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، انتشارات مرکز اسناد فرهنگی آسیا ، چاپ اول سال 1357

3- امامی ،‌ آشتیانی ، محمد جعفر و محمدرضا، ترجمه گویا و شرخ فشرده ای بر نهج البلاغه جلد اول و دوم، انتشارات مطبوعاتی ، هدف قم ، چا پ اول سال 1358

4- امیری تهرانی، سید رضا، پیش درآمدی بر اقتصاد اسلامی، کیهان فرهنگی شماره 3 سال 1372

5- ریشه های فرهنگی اقتصادی ، مجموعه مقالات سمینار فرهنگ و توسعه، معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سال 1371

6- باهر، حسین، مبانی برنامه ریزی اقتصادی، تهران: انجمن خدمات اسلامی، چاپ اول سال 1358.

7- بروجنی، فرشید، جایگاه عوامل فرهنگی در توسعه اقتصادی، چاپ اول، تهران: مرکز آمار و برنامه ریزی پژوهشهای فرهنگی و هنری سال 1372 .

8- پیمان، حبیب اله . پیش نیازهای توسعه اقتصادی، مجله ایران فردا، سال اول شماره 4

9- تودارو، مایکل، توسعه اقتصادی جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی جلد اول، چاپ اول، تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه سال 1370

10- جیروند، عبدالله، توسعه اقتصادی ( مجموعه عقاید) چاپ سوم، تهران: انتشارات مولوی، سال 1367

11- رودنسون، ماکسیم، اسلام و سرمایه داری، ترجمه محسن ثلاثی تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی 1348)

12- عظیمی ، حسین مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، چاپ اول ، تهران: نشر نی، سال 1371

13- علامه مجلسی، بحار الانوار، چاپ سوم، بیروت: مؤسسه انتشاراتی وفاء سال 1403 ه. ق 1972‌م.

14- قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، جلد پنجم، چاپ اول ، انتشاات دارالکتب، سال 1354

15- قره باغیان، مرتضی، اقتصاد رشد و توسعه، جلد اول، چاپ اول، تهران:‌نشر نی، سال 1370

16- کلینی، شیخ یعقوب ، اصول کافی، ترجمه جواد منصوری، ناشر علمیه اسلامیه، بی تا.

17- مدنی، امیرباقر، بعضی از موانع فرهنگی توسعه اقتصادی در ایران ( مقایسه با ژاپن) چاپ اول، تهران: مرکز آمار و

 برنامه ریزی پژوهشهای فرهنگی و هنری، سال 1372

18- موسائی، میثم، دین و دنیا، چاپ اول، تهران: مرکز آمار و برنامه ریزی پژوهشهای فرهنگی و هنری، سال 1372

19- موسائی، میثم، حیات مشهد، چاپ اول، تهران، معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی سال 1369

20- موسائی، میثم ، دین و فرهنگ توسعه چاپ اول، تهران: معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی

پی نوشتها

1-میثم موسایی، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد ـ دانشگاه تهران

2-لغت نامه دهخدا واژه فرهنگ

3-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7.

4-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول :‌تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7.

5-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7 .

6-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7 .

7-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7 .

8-داریوش آشوری، تعریف ها و مفهوم فرهنگ، چاپ اول ، تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا 1357 ص 7 .

9- منجد الطلاب ذیل واژه توسعه.

10- مرتضی، قره باغیان، اقتصاد رشد و توسعه، جلد اول، چاپ اول، تهران: نشر نی، سال 1370 ص 7 .

11- مایکل، تودارو، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، جلد اول، تهران: انتشارات برنامه و بودجه سال 79 – ص 6-135

12- همان ص 9-138

13- باهر، حسین، مبانی برنامه ریزی توسعه اقتصادی ، چاپ اول، تهران: انجمن خدمات اسلامی ، 1358 ص 13.

14- جیروند، عبدالله، توسعه اقتصادی ( مجموعه عقاید) چاپ سوم، تهران: انتشارات مولوی سال 1368 ص 84.

15- مجموعه مقالات سمینار فرهنگ و توسعه معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سال 1371.

16- میثم موسایی، حیات شهید، چاپ اول، تهران ـ معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی ، سال 1369

17- ر.ک به : مجموعه مقالات سمینار فرهنگ و توسعه مقاله سید رضا امیری تهرانی زاده، ریشه های فرهنگی اقتصادی ص 6-2

18- --

19- ---

20- ---

21- ر.ک به : ماکسیم رودنسون، اسلام و سرمایه داری، ترجمه محسن ثلاثی ( تهران : شرکت سهامی کتابهای حبیبی 1358)

22- عظیمی، حسین،‌مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، سال 1371، تهران: نشر نی چاپ اول ص 83.

23- مجله نامه فرهنگ شماره 1 و 2 سال دوم، ص 11.

24- مجله نامه فرهنگ شماره 1 و 2 سال دوم، ص 11.

25- مجله فرهنگ و توسعه، سال دوم، شماره 6، سال 1372 ص 11

26- امیر باقر مدنی، برخی از موانع فرهنگی توسعه اقتصادی در ایران ( مقایسه با ژاپن) تهران: مرکز آمار و برنامه ریزی، پژوهشهای فرهنگی و هنری سال 1372 ص 2.

27- فرشید بروجنی، جایگاه عوامل فرهنگی در توسعه اقتصادی مرکز آمار و برنامه ریزی پژوهشهای فرهنگی و هنری سال 1372 ص 8 و 3

28- مرتضی قره باغیان، همان.

29- فرشید بروجنی، همان ص 8 و 3

30- مجله نامه فرهنگ همان ص 6

31- برای توضیح بیشتر درباره این مسأله که چه عناصری از فرهنگ غرب در توسعه نقش مؤثر داشته و اخذد چه عناصری از فرهنگ آنها برای جوامعی مانند جوامع ما خاصیت ضد توسعه ای دارد و اینکه اصولاً چه عناصر مساعدی را باید از فرهنگ غرب وام بگیریم و به کتاب دین و فرهنگ توسعه تألیف میثم موسایی ( توسط معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی در سال 74 منتشر شده ) رجوع شود.

32- منظور رابطه طبیعی علی و معلولی بین فرهنگ و رفتار است نه استنتاج منطقی باید ها از هست ها . چرا که از لحاظ منطقی از هست ها، بایدها نتیجه نمی شود.

33- حبیب الله پیمان، مجله ایران فردا، مقاله پیش نیازهای توسعه اقتصادی و اجتماعی، سال اول شماره 4 ص 36.

34- برای توضیح درباره اینکه چرا جامعه ای دچار تعارض فرهنگی می شود؟ جامعه ما دچار چه نوع تعارضاتی است و این تعارضات چه نقشی در وحدت ملی و فرآیند توسعه دارد. به کتاب دین و فرهنگ توسعه نوشته میثم موسایی صفحات 223 تا 242. مراجعه شود.

35- محمد/ 36 و انعام/ 32 حدید/ 20.

36- نساء / 77

37- آل عمران/ 185.

38- توبه/ 28 و نحل/ 16 و نساء و نور/ 14.

39- بقره/ 180، 272 و عادیات/ 6 و معارج / 70

40- هود/ 9 و اسراء / 100 و کهف / 82

41- اعراف / 130 و توبه/ 50

42- نهج البلاغه، ترجمه جعفر امالی و محمدرضا آشتیانی جلد 2 ص 156.

43- برای توضیح بیشتر درباره رابطه دنیا و آخرت ر.ک به موسایی میثم، دین و فرهنگ توسعه همان ص 203-120

44- یعقوب کلینی، اصول کافی جلد 1. ترجمه جواد منصوری، چاپ (؟) تهران: علمیه اسلامیه‌، بی تا ص 29.

45- یعقوب کلینی، همان ص 19.

46- قریشی، علی اکبر، قاموس قرآن ، جلد پنجم، چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه، سال 1354، ص 28

47- یعقوب کلینی، همان ص 29.

48- علامه مجلسی، بحار الانوار ج 1 تهران: دارالکتب الاسلامیه، بی تا ص 198.

49- همان ص 177

50- محمدی ری شهری، میزان الحکم، جلد 6 چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، بی تا ص 466.

51- بحار همان ج 1 ص 173

52- نهج الفصاحه ص 64.

53- بحار ج 1 ص 177

54- همان ص 184.

55- زم/ 155

56- بقره / 155.

57- صدر، محمدباقر، مدرسه اسلامی، ترجمه کاظمی، مؤسسه مطبوعاتی عطایی، چاپ اول سال 1362 صص 151-152

58- بقره/ 11

59- حجرات / 13

60- نهج البلاغه صبحی صالح، نامه 47 ص 142

61- بحار ج 71 ص 349.