نقش و کاربرد تکنولوژی در فرهنگ (قسمت اول) 

جناب آقای علیرضا مومنی 

تهیه و تنظیم :

مریم سودمی

صغری شاه غلانی

 تابستان1392

دانلود PDF 

چکیده:

نوع بشر تا کنون دو موج عظیم تحول را پشت سر گذارده که هر یک به میزان وسیعی فرهنگ ها یا تمدن های پیش از خود را محو کرده و شیوه هایی از زندگی را که در نظر پیشینیان محال می نمود جایگزین آنها کرده است . تحقق نخستین موج تحول ـ یعنی انقلاب کشاورزی ـ هزار سال طول کشید ولی موج دوم ـ یعنی ظهور تمدن صنعتی ـ فقط سیصد سال به طول انجامید . امروز تاریخ از این هم پر شتاب تر است و چه بسا که موج سوم ـ اطلاعات و ارتباطات طی چند دهه تاریخ را در نوردد و به کمال برسد .امروزه با سرعت فزاینده رشد تکنولوژی در کارکردها و اهداف نهادهای مختلف جامعه تغییراتی بوجود آمده و زندگی انسان دچار تحولات جدی گردیده است ، این تحولات را می توان در عرصه های مختلف اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی ، آموزشی وخانوادگی شاهد بود ..

دیگر والدین و معلمان تنها مربیان و اثرگذاران بر تربیت اجتماعی کودکان به حساب نمی آیند و کتاب درسی و تخته سیاه و معلم تنها عناصر دخیل در یادگیری نیستند. پیشرفت‌های‌ اخیر در صنعت‌ رایانه‌ و اطلاع ‌رسانی، ورود و ظهور شبکه‌های‌ اطلاع‌رسانی‌ محلی‌، ملی‌، منطقه‌ای‌ و بین‌المللی‌ و به‌ویژه‌ اینترنت‌، چند رسانه‌ای‌ها، فن‌آوری‌های‌ ارتباطی‌، ابزارها و روش‌های‌ جدیدی را پیش‌روی‌ طراحان‌، برنامه‌ریزان‌ ، مدیران‌ و مجریان‌ برنامه‌های‌ آموزشی‌ قرار داده‌ است‌. نفوذ فن‌آوری‌های‌ جدید اطلاعاتی‌ به‌ مراکز آموزشی‌ (از مدارس‌ تا دانشگاه‌ها) و حتی‌ منازل‌ ، روابط ‌ معلمی‌ و شاگردی‌ را دستخوش دگرگونی کرده است. به‌ گونه ای که دیگر روش های قدیمی و سنتی تدریس پاسخگوی نیازهای رو به تزاید نسل جدید که از کودکی در معرض بمباران اطلاعاتی رسانه های صوتی و تصویری قرار دارند نیست . و چه بسا دانش آموزان در مواردی بخاطر دسترسی به اینترنت و سایر وسایل ارتباطی یک گام جلوتر از معلمان خود هستند. که این امر بخصوص برای معلمانی که کمتر با این وسایل آشنا هستند مشکلاتی در مواجهه با این گونه دانش آموزان ایجاد می کند. لذا کشورهای جهان و از جمله کشور ما ناچارند به منظور عقب نماندن از حرکت شتابان قافله علم و تکنولوژی به خود تکانی داده در صدد تجهیز خود به علوم و فناوری های روز برآیند. زیرا قدرت استفاده از فن آوری های نوین و تسلط بر ابزارهای اطلاعاتی ـ ماهواره های ارتباطی، شبکه ی جهانی اینترنت، پست الکترونیکی، ریز پردازنده ها و … شیوه ی تازه تری از تسلط جهانی را پی افکنده است(شکل گیری ناتوی فرهنگی) که در صورت عدم چاره اندیشی از سوی دولت های جوامع جهان سومی، خطر عمیق تر شدن شکاف های جهانی را بیشتر می سازد. در این مقاله ضمن اشاره به تعریفی از فناوری اطلاعات و تاریخچه و اهمیت آن در زندگی و بخصوص آموزش به برخی از قابلیت های آن در تدریس از قبیل استفاده از اینترنت ، پست الکترونیک ، اتاقهای گفتگوی اینترنتی ، وبلاگ ها و نقش آنان در تبادل تجربیات و افکار ، کتاب های الکترونیک و تحولی که در عرصه تحقیقات و دسترسی به منابع ایجاد کرده اند ، سی دی ها ی آموزشی و برنامه های ارائه درس همچون پاورپوینت و ... اشاره شده است .

مقدمه

موج سوم شیوه به راستی نوینی از زندگی با خود آورده بر نهادی نوین که می توان آن را کلبه الکترونیک نامید مبتنی است .( تافلر ، 1382: 31،32 )چیزی که بوسیله مارشال مک لوهان در یک عبارت خلاصه شده است و آن «تبدیل جهان به یک دهکده جهانی» است، بدین معنا که مردم نقاط مختلف در کشورهای سراسر کره زمین به مثابه ساکنان یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی را دارند. نفوذ سریع فناوری اطلاعات در میان آحاد مردم موجب تغییر شیوه زندگی در بسیاری از افرادشده است . اطلاعات به مفهوم عام به عنوان انرژی غالب سده جدید، با سرعتی شگفت آور جایگزین صنعت متکی به انرژی های فناپذیر می شود . تحولات سریع ناشی از کاربرد فناوری اعم از فناوری مولد و فناوری اطلاعاتی در زندگی بشر تغییرات شگرفی را در ساختارهای صنعتی ، اقتصادی ،سیاسی و مدنی جوامع بوجود آورد چنان که بسیاری از انقلاب های اجتماعی قرون نوزدهم و بیستم میلادی ریشه در تحولات اجتماعی ناشی از گسترش وجوه مختلف فناوری در زندگی بشر دارد. دکتر فرامرز رفیع پور در بررسی علل انقلاب اسلامی ایران به نقش مدرنیزاسیون در تشدید نابرابری و نقش رسانه های جمعی بخصوص تلویزیون و تسهیل مسافرت های داخلی و خارجی و ... در ادراک نابرابری اشاره می کند و استفاده انقلابیون و بخصوص رهبر هوشمند انقلاب را از ابزارهای جدید همچون نوار کاست و ...در کنار شیوه های سنتی همچون هیأت ها و مساجد برای بسیج مردم در اشاعه نارضایتی و در نتیجه پیروزی انقلاب مؤثر می داند. (رفیع پور ،1376،صص69تا104) البته تغییراتی که با ورود ابزارهای نو ارتباطی در روابط اجتماعی بوجود آمده را در گوشه و کنار جامعه شاهد هستیم . تبدیل شدن تعامل و روابط رودررو به روابط با واسطه ، کاهش دید و بازدیدها و شب نشینی ها، بیگانه شدن خویشاوندان با یکدیگر و ...از آن جمله اند.که در زمینه فرهنگی نیز تغییرات و گاه ناهماهنگی هایی را همچون واپس ماندگی فرهنگی(Cultural lag) به دنبال دارد. البته این تبعات مانع از نادیده گرفتن مزایای بی شمار آن نیست که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. پیشرفت فناوری اطلاعات و استفاده از ساز و کارهای برخاسته از آن منجر به بسته شدن نطفه ی جدیدی از اجتماعات بشری موسوم به جامعه اطلاعاتی (Information Society) شده است ، این شکل نوین همزیستی جمعی دارای سه ویژگی است: الف: کوتاه شده فاصله ها و تبدیل به مجموعه ی اجتماعی واحد.ب: گردش اطلاعات به مثابه شریان اصلی حیات جامعه   ج:تبدیل شدن اطلاعات به کالا. (دکتر منتظر ،«آموزش مهارت های فناوری اطلاعات و تأثیر آن بر یادگیری مؤثر و فراگیر» ، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س)،شماره42،سال 1381ص179) در ادامه ضمن آوردن تعاریفی از فناوری اطلاعات به تاریخچه و اهمیت آن در زندگی اجتماعی و برخی کاربردهای آن در آموزش می پردازیم . البته از کارکردهای منفی این فناوری نیز غفلت نشده است.

تعریف تکنولوژی:

تکنولوژی بر اساس آنچه که از مفهوم این واژه می توان بیان نمود عبارت است از اینکه: تکنولوژی چیزی نیست که به صورت ناگهانی بوجود آید بلکه جزیی از فعالیت های انسان است که در خصوص به کاربردن شاخه های مختلف علم برای حل مشکلات و معضلات عملی و به دلیل تنوع شرایط آب و هوایی و جغرافیایی و یا سایر عوامل حاکم بر زندگی ممکن است این مشکلات از یک ناحیه به ناحیه دیگر تغییر کند بنابراین تکنولوژی مجموعه ای از روشها و تجربیات و علوم عملی است که مردم برای تسلط بر محیط و حل مشکلات مربوط به رابطه آنها با محیط به کار می برند. تکنولوژی یکی از خصیصه های فرهنگی زیربنایی انسان است که برای موثر بودن می بایست با انسان هماهنگی کامل داشته باشد. دانشمندان در خصوص تکنولوژی به این نتیجه رسیدند که مفهوم تکنولوژی به لحاظ نوع کاربرد و دیدگاه متولیان حوزه های مختلف فرهنگی می تواند دارای استفاده های گوناگونی باشد. به عنوان مثال: یک مهندس به تکنولوژی از دیدگاه ماشین و ابزار نگاه می کند. یا برای یک اقتصاددان تکنولوژی به معنی کاهش هزینه ها و افزایش بهره وری است. برای یک مردم شناس مفهوم فرهنگی دارد که بر این اساس می توان اینگونه نتیجه گیری کرد: در نظر همه آنها هدف از تکنولوژی دگرگون ساختن محیطی است که در آن زندگی می کنند و تکنولوژی یک نگاه و نگرشی است که به نقش تعیین کننده در خصوص پدیده ها در مقیاس های مختلف مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

انواع تکنولوژی:

مادی، غیر مادی

تکنولوژی از نظر ماهیت:

الف) کارکردهای تکنولوژی: آشکار، پنهان

ب) کژکارکردهای تکنولوژی: آشکار، پنهان

تکنولوژی مادی:

به همه اشیاء ملموس از قبیل ماشین ها، ابزار و تجهیزات مورد استفاده مردم در محیط پیرامون آنها اشاره دارد.

تکنولوژی غیر مادی:

به عقاید و چارچوبهایی که در فرآیند اجتماعی قرار می گیرند اشاره می کند.

بر این اساس می توان جنبه دیگری از تکنولوژی را به لحاظ مقیاس در نظر گرفت: اینکه تکنولوژی کوچک شامل اجزاء و کارکردهای محدود است و تکنولوژی بزرگ مقیاس محدوده بزرگتری را شامل می شود (کوچک: ابزار و ماشین های مورد استفاده. بزرگ: عقاید و باورهای مردم). بنابراین تکنولوژی مادی و غیر مادی را می توان به ماکروتکنولوژی (بزرگ) و میکروتکنولوژی (کوچک) تقسیم نمود.

ماکروتکنولوژی معمولاً شامل برنامه ریزی و اجرا در سطح وسیع بر روی مسائلی است که با اغلب مردم ارتباط دارند همانند صنایع بزرگ، طرحها و پروژه های ملی، دموکراسی.

میکروتکنولوژی معمولاً شامل ابزار و وسایلی است که به لحاظ تجاری میان مردم توزیع شده است.

تفاوتی که میان میکروتکنولوژی و ماکروتکنولوژی وجود دارد این است که فرد در محدوده ماکروتکنولوژی انتخاب محدود است و فرد در محدوده مشخصی باید دست به انتخاب بزند اما در میکروتکنولوژی محدودیت آن چنانی وجود ندارد و می تواند دست به انتخابهای متفاوت و مطلوبتر بزند.

کارکردهای تکنولوژی:

کارکردهای تکنولوژی به معنای مشاهده نتیجه عملکرد مثبت تکنولوژی گفته می شود و کژکارکرد هم مشاهده نتیجه منفی کارکرد تکنولوژی است.

رسانه ها به عنوان تولید کننده محصولات فرهنگی (کالاهای فرهنگی) که می توانند نقش مستقیم یا غیر مستقیم در مخاطبین خود در غالب فرهنگ سازی، آموزش، اطلاع رسانی و ارتقاء دانش و آگاهی و همچنین تغییر نگرش ایجاد نمایند. این رسانه ها ممکن است به صورت رسانه های دیداری (تلویزیون، ماهواره، سینما)، رسانه های شنیداری (رادیو) و رسانه های مکتوب (نشریات) تولید کننده و انتقال دهنده مجموعه این اطلاعات به جامعه مخاطب خود باشند.

فرهنگ از نظر ویلیامز انگلیسی:

فرهنگ به عنوان یک نوع رفتار بشر که دربرگیرنده اشیاء مادی است و این اشیاء مادی جزء لابنفک فرهنگ است.

مفهوم عمومی فرهنگ:

الف) در حالت عمومی به ارتقاء کیفیت سطح جامعه کمک می کند.

ب) به رشد فکری جامعه کمک می کند.

ج) ابزار فکری جامعه است.

رابطه فرهنگ و تکنولوژی:

بین این دو یک رابطه متقابل و منطقی وجود دارد. فرهنگ در سطح استفاده از تکنولوژی تأثیر دارد.

فرهنگ:

به معنای رفتار خاص نوع بشر است و دربرگیرنده اشیاء مادی است که جزء لاینفک رفتار و فرهنگ محسوب می گردند. بویژه اینکه فرهنگ شامل آداب، رسوم، زبان، عقاید، باورها، سنتهها، تکنیکهای ابزاری، کارهای هنری می باشد. بر این اساس می توان نتیجه گرفت که فرهنگ از ریشه های معنا شناختی برخوردار است که اینئ تعریف دربرگیرنده دو کلمه فرهنگ و تمدن است که فرهنگ از ریشه culture که دلالت به خاک soil دارد و همچنین از کلمه تمدن civis گرفته شده است. بر اساس نقطه نظرات ریموند ویلیامز انگلیسی در کتاب فرهنگ و جامعه اشاره به این بحث دارد که فرهنگ مفهوم عامی است که مشتمل است بر حالتی عمومی یا عادتی ذهنی که ارتباط نزدیکی با ایده و کمال دارد و به رشد فکری جامعه به عنوان یک کل و همچنین پیکره کلی هنرها و تمامی روشهای فکری، مادی و معنوی را دربر می گیرد اشاره می نماید.

رابطه فرهنگ و تکنولوژی:

فرهنگ دارای ویژگی های تکنولوژیکی، جامعه شناختی و ایدئولوژیک جامعه استکه با تعیین مرز بین پدیده های مفید و مضر و بی طرف در محیط پیرامون انسان که او را قادر به کنترل محیط برای تحول به سمت امنیت و بقا هدایت می نماید. بنابراین فرهنگ برای انسان به مانند یک محیط ثانویه است که به دست انسانهای دیگر ساخته می شود. بر این اساس رابطه بین فرهنگ و تکنولوژی اینگونه است که فرهنگ جامعه تعیین کننده ماهیت تکنولوژی و توسعه آن و تحول فرهنگی تکنولوژی را شامل می شود. بر این اساس تکنولوژی سرمایه ای فرهنگی است که به مراتب مختلفی در جوامع وجود دارد. در برخی جوامع که خرده فرهنگهای تخصصی و علمگرا بوجود آمده ممکن است بین علم و تکنولوژی از نظر عوام هیچگونه فرقی وجود نداشته باشد اما تکنولوژی نقش فزاینده ای در زندگی مردم ایفا نموده و موجب بوجود آمدن نگرشهای خاصی در جامعه گردیده است و به این نکته هم باید اشاره نمود که بین این دو یک رابطه متقابل، معقول و منطقی وجود دارد که هر دو مکمل یکدیگر می باشند و در جهت رشد و ارتقاء و توسعه فرهنگی یک جامعه تلاش می نمایند.

تکنولوژیهای مناسب:

به تکنولوژیهایی گفته می شود که قابل فهم باشد، مقرون به صرفه باشد، در دسترس همگان باشد، باعث ارتقاء سطح فکری و علمی جامعه گردد و رضایت عامه جامعه را فراهم نمید و با شرایط محیط از لحاظ فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سازگار باشد و بتواند بنیانهای فکری، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را تقویت نماید و در تعامل با این بنیانها موجب ارتقاء خودش هم گردد و در نهایت موجب آسایش و امنیت جامعه گردد.

تکنولوژیهای مناسب زمانی می تواند مفید و موثر واقع شود که کم هزینه و یا بدون هزینه باشد. همچنین اشکال آن را می توان اینگونه بیان نمود که تکنولوژیهای کم هزینه، تکنولوژیهای مقیاس کوچک، تکنولوژیهای متوسط و بدون هزینه که این تکنولوژیهای مناسب در سطوح مختلفی کاربرد دارند از جمله در سه سطح قرار می گیرد:

1) سطح ساده: بیشتر در مناطق روستایی، کشورهای فقیر نشین و در حال توسعه رواج دارد که مردمان آن مناطق با استفاده از ابزارهای ابتدایی و پیش پا افتاده برای ارتقاء سطح جامعه استفاده می کنند.

2) سطح متوسط: به آنگونه از ابزار و تکنولوژیهایی که فراتر از حد ابتدایی قرار گرفته و به گونه ای که اکثر مردم بتوانند از آنها استفاده نمایند گفته می شود.

3) سطح پیشرفته: استفاده از فناوریهای نوین و تکنولوژیهای بسیار پیشرفته و برتر که در اختیار همگان هم ممکن است قرار نگیرد اما کاربرد آن در جامعه منجر به تحول و توسعه فرهنگی می شود.